Avelino Cachafeiro Bugallo
O gaiteiro de Soutelo

Avelino Cachafeiro Bugallo, coñecido coma o gaiteiro de Soutelo. Nado o 26 de maio de 1899 e finou o 13 de abril de 1972. Fillo de Fermín Cachafeiro e Dolores Bugallo e irmán de Regina, Marcial, Dario, Carolina, Isabel, Bautista e Victor Castor. Cos dous últimos xunto co pai formaría o cuarteto Os Gaiteiros de Soutelo dende o ano 1920 aproximadamente ata o inicio da Guerra Civil en 1936.

A familia do "gaiteiro de Soutelo" en 1915. Castor, o menor dos irmáns, Avelino, o célebre gaiteiro, súa nai, Dolores, seu pai, Fermín, súa irmá Isabel e o seu irmán Bautista.

Cando se fala de Avelino Cachafeiro ou dos gaiteiros de Soutelo, é importante destacar que novas investigacións realizadas por Rubén Troitiño achegan novos datos e correccións de informacións previamente publicadas. Isto significa que os datos presentados en artigos anteriores poden estar errados ou poden ser ampliados. Entre os datos destacados, sabemos que Avelino Cachafeiro tamén participou coa Sociedad Artística de Pontevedra, tanto como gaiteiro solista como dentro da formación dos gaiteiros de Soutelo, colaborando estreitamente coa agrupación citada. O 25 de xullo de 1924, Avelino foi honrado co título de socio honorario como gaiteiro do "Coro Gallego" dentro desta sociedade.

A herdanza dun gaiteiro

Avelino Cachafeiro medrou nun ambiente onde a música era parte esencial da vida cotiá. O seu avó, Juan Cachafeiro, e o seu pai, Fermín Cachafeiro, xa eran gaiteiros recoñecidos na comarca, e foi baixo a súa influencia que Avelino desenvolveu a súa paixón pola gaita. Aínda que o seu pai inicialmente protexía o seu instrumento, a determinación e o talento de Avelino fixeron que Fermín finalmente lle cedese a gaita, recoñecendo o futuro prometedor do seu fillo como gaiteiro.

Co apoio do seu pai e acompañado polos seus irmáns Víctor, Castor e Bautista, Avelino formou o cuarteto Os Gaiteiros de Soutelo. Esta agrupación destacou rapidamente pola novidade de empregar dúas gaitas á vez.

O célebre cuarteto "Gaiteiros de Soutelo" no ano 1919. De esquerda a dereita: Avelino Cachafeiro Bugallo, Victor Castor Cachafeiro Bugallo, Bautista Cachafeiro Bugallo e Fermín Cachafeiro Balado.

Non profundaremos sobre Os Gaiteiros de Soutelo, xa que dentro deste portal web hai un apartado sobre este emblemático cuarteto.

Un século de lenda: Avelino Cachafeiro, o mellor gaiteiro de Galicia (1924-2024)

No ano 2024 conmemoramos unha efeméride fundamental na historia da música galega: o centenario da proclamación de Avelino Cachafeiro como mellor gaiteiro de Galicia, título que recibiu no concurso de gaitas celebrado o 28 de xullo de 1924 en Santiago de Compostela. Este recoñecemento tivo lugar durante as Festas do Apóstolo, nun evento no que participaron seis gaiteiros, tal e como reflicte a prensa da época. O concurso foi organizado pola Comisión de Festexos e a Liga de Amigos, e os gaiteiros debían interpretar obrigatoriamente a peza "Alborada de Veiga", ademais de calquera outro aire musical galego de libre elección.

O certame celebrouse na Praza da Quintana e contou cun xurado de excepción, composto por figuras destacadas como José Gómez Curros, Esteban Mariño Caldelas e Ricardo Fernández Carreira, director da Banda Municipal de Santiago. Avelino Cachafeiro acadou o primeiro premio, con Celestino López, de Santiago, en segundo lugar, e Castor Cachafeiro, o seu irmán, no terceiro.

O ano 1924 marcou un antes e un despois na vida de Avelino Cachafeiro. Entre os admiradores de Avelino destacou Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, quen publicou un artigo no xornal Galicia - diario de Vigo o 10 de agosto de 1924. Castelao non só eloxiou o talento de Avelino, senón que tamén o inmortalizou nun dos seus debuxos. A súa descrición de Avelino capturou a esencia da súa música e consolidou o seu lugar na historia cultural de Galicia, incluíndo estas palabras no artigo:

Toca, gaiteiriño, toca
meniñas, correi a vel-o
qu’é moita gaita a gaitiña
do gaiteiro de Soutelo.

Xornal "Galicia - diario de Vigo" do 10 de agosto de 1924 onde aparece o artigo escrito por Castelao cun dos debuxos de Avelino.

Detalle ampliado do debuxo de Castelao adicado a Avelino.

Outro dos debuxos de Castelao sobre o gaiteiro de Soutelo - Museo de Pontevedra

Os Gaiteiros de Soutelo

Tras o éxito de 1924, Os Gaiteiros de Soutelo continuaron a súa traxectoria ascendente. A súa música, unha mestura de tradición e mestría técnica, levou a cultura galega a novos escenarios e públicos. Un dos momentos máis destacados desta etapa foi a gravación de seis discos para a prestixiosa Casa Regal, en 1928. Estas gravacións realizáronse no Teatro Principal de Ourense, aínda que algúns documentos suxiren que poderían terse rexistrado en 1929. Aínda que existe esta pequena discrepancia nas datas, o que é indiscutible é a importancia histórica destas gravacións, que capturaron a esencia das súas músicas e convertéronse en auténticas xoias do patrimonio sonoro de Galicia.

Nestas gravacións, Os Gaiteiros de Soutelo interpretaron doce pezas que inclúen foliadas, muiñeiras e alboradas, entre outras. Cada disco reflicte a riqueza e diversidade da música galega, e a habilidade dos irmáns Cachafeiro para dar vida a estas melodías. Entre as pezas máis destacadas están a "Muiñeira de Chantada" e a "Alborada de Rosalía de Castro," que se converteron en auténticos símbolos da música galega.

O ocaso e o silencio

A vida de Avelino Cachafeiro e Os Gaiteiros de Soutelo non estivo exenta de dificultades. A morte do seu pai Fermín en 1928 e do seu irmán Bautista en 1933 foron golpes duros para a agrupación, que tivo que incorporar novos membros para seguir adiante. Non obstante, foi a Guerra Civil a que puxo fin á súa actividade. Este conflito, que interrompeu tantas vidas e carreiras, tamén marcou o fin dun dos grupos máis emblemáticos da música galega.

Despois da guerra, Avelino retirouse gradualmente da vida pública. A morte da súa muller, Josefa Cortizo Nogueira, en 1956, sumiu a Avelino nunha profunda tristeza e afastouno definitivamente da música. Este período da súa vida foi documentado por Xosé Manoel Rivas Troitiño, quen recolleu o impacto emocional que esta perda tivo en Avelino na única biografía escrita sobre el.

Avelino Cachafeiro e Josefa Cortizo.

Josefa Cortizo e Avelino Cachafeiro.

En 1969, publicou o seu único libro de poemas, Voando cas aas da vida, unha obra de gran sensibilidade que recolle 42 poemas nos que reflexiona sobre a súa vida e a súa terra. O libro conta cun prólogo de Ramón Otero Pedrayo e unha portada de Urbano Lugrís.

Pequeno texto escrito e firmado por Avelino Cachafeiro.

Fotografías

O gaiteiro de Soutelo acompañando a Basilio Carril co tambor nunha romería.

Avelino Cachafeiro tocando o tambor, tras el está Basilio Carril.

Avelino Cachafeiro tocando a gaita xunto con Avelino Alberte á batería.

Avelino Cachafeiro na compañía do médico Don Casimiro, e de Don Joaquín Campos, secretario do Concello, entre outros.

O bar Changüí de Soutelo nos anos 50. O gaiteiro de Soutelo á dereita.

No bar Changüí, xunto a outros músicos. Podemos ver a Bautista Alberte á caixa e a José Fírvida Cachafeiro (Maduro) e Avelino Alberte cos acordeóns á dereita da fotografía.

No bar Changüí, xunto a outros músicos. Podemos ver a Bautista Alberte á caixa e a José Fírvida Cachafeiro (Maduro) e Avelino Alberte cos acordeóns.

Avelino Cachafeiro no surtidor Campsa.

Festas do Ecce-Homo en Cerdedo, no ano 1954. Nesta ocasión podemos ver a Francisco González Caramés "Majito" no bombo, Avelino Cachafeiro e Virgilio (da coral de Ruada) ás gaitas e Ramón Cachafeiro ao tambor. Fotografía cedida por Félix González Gamallo.

Avelino Cachafeiro e Virgilio Fernández González da Coral de Ruada no Carballiño.

Avelino Cachafeiro no cemiterio.

Nesta forografía podemos ver a Avelino Cachafeiro con sombreiro e cigarro e José Fírvida Cachafeiro, "Maduro", co acordeón.

Avelino Cachafeiro no surtidor Campsa.

Un día de festa.

Outras facetas artísticas

Pintor

Avelino Cachafeiro destacou por ser un artista polifacético. Ademais de deixar unha fonda pegada coa súa gaita, tamén explorou o mundo da pintura e da poesía. 

Autorretrato feito polo propio Avelino.

Rubén Troitiño co cadro na charla "Redescubrindo aos gaiteiros de Soutelo" no Museo de Pontevedra.

Na primeira foto vémolo xunto á pintura que el mesmo fixo do seu pai, Fermín Cachafeiro. Esta obra estaba exposta no bar que rexentaba en Soutelo de Montes, o famoso Changüí. Na segunda foto, pódese ver a pintura máis de cerca. Lamentablemente, hoxe esta obra non se conserva, xa que o local foi reformado e a parede onde estaba a pintura foi derrubada.

Fotografía do debuxo do pai que estaba nunha das paredes do Changüí.

Avelino xunto a pintura antes da reforma do Changüí.

Poeta

Voando cas aas da vida

Impreso en xuño do 1969, en Artes Gráficas de Faro de Vigo, S. A., Colón, 28 - 30 – Vigo, Avelino Cachafeiro autor e editor. Consta o seu depósito legal: VG - 75 – 1969.

1. ¡OH, VIDA QUE ALEGRE AVANZAS!

2. CHORAN NA CRUZ DA CANCELA

3. DAS SERRAS DAS ANTAS DE ULLA

4. FONTES OUTAS DE AUGAS SANTAS

5. RÍO TAMBRE E LEDO ULLA

6. OS DEDOS DA MAN DE DEUS

7. ILLA DE TAMBO, RÍO LÉREZ

8. SOL VALENTE DE CASTELA

9. NO OUTO DO CERNE CANDÁN

10. AVIÓN DO OUTO SUIDO

11. BEIRAS DO ORZÁN, POIS BEBEDES

12. CAMPANIÑAS DO PORTOMARÓN

13. CÁI LOSTREGANDO UNHA ESTRELA

14. O BARCO DE VALDEORRAS

15. POETA QUE CORRES SINXELO

16. NO ALTIÑO DO PARAÑO

17. NA ROMAXE DO SAN PEDRO

18. SÓMOCHE DO CARBALLIÑO

19. OURENSE PELACHE O QUENTE

20. SOUTELO TEN UNHA VIRXEN

21. NO OURENSE REBRILA O OURO 

22. UMIA, LÉREZ E BERDUGO

23. SENTATE AQUI, COMPAÑEIRO

24. O DIÑEIRO DEBERA SER

25. POR CÁNLES DE ARÉAS DE OURO

26. SE VOU A FESTA A CEREIXO

27. SE A TERRA DE MONTES VAS

28. INDO POR SOUTELO ARRIBA

29. A MIÑA SUBRIA DE MADRI

30. NA DURA ESCOLA DO MUNDO

31. NON QUERO RIQUEZAS NIN XÓYAS

32. ROSALÍA ABRIU A FIESTRA

33. CASTELAO DOS BOS E XENEROSOS

34. DON RAMÓN OTERO PEDRAYO

35. REZAN OS PAUS NAS IGREXAS

36. A TORRE DE VERACRUZ

37. A VIRXEN DA PEREGRINA

38. A PANXOLIÑA DO MIÑO

39. QUENTA CA SUA CARIÑA

40. TÉSTEIRO, COCO E CANDÁN

41. CANTA A NENIÑA PASTORA

42. O TESTAMENTO

Exemplares asinados polo autor, descubertos en anticuarios e adquiridos por Rubén Troitiño, quen incorpora así novas pezas á súa colección particular de documentos históricos: 

Entrevistas a Avelino Cachafeiro

Vida Gallega - 20.09.1929

Vida Gallega - 20.09.1929

La Región - 27.01.1963

La Región - 03.12.1965

Vida Gallega - 20 de setembro de 1929

LOS GAITEROS DE SOUTELO 

UNA VISITA ROMANTICA A LOS HERMOS DE AMÉRICA 

Avelino Cachafeiro, dice… Mi abuelo Juan era gaitero. Mi padre Fermín fué gaitero. Nosotros crecimos durmiéndonos sobre los pliegues de la deshinchada joroba del sol. Naturalmente, no podíamos ser otra cosa que gaiteros. 

Habla Avelino Cachafeiro, el jefe de la troupe musical del Soutelo de Montes. Es alto, bien plantado, charlador y muy artista. Hay que verle con el traje ancestral,-el de calzón corto, la monteira encarnada y el bordado chaleco- enamorado á las mozas y dando envidia á los gañanes. En la niñez, una nubecilla de verano le pasó por el azul de un ojo y se le quedó en él para siempre. Pero esto no le quitó un ápice de apostura ni de gancho á Avelino, ni tendría ahora porqué inquitarle. Su conquista está hecha. Es la de una mujer buena, guapa, instruída, señorita y de honorable familia, que llena de felicidad su tranquilo hogar de la montaña. 

-No hay soto de la Tierra de Montes que  no haya inundado de notas alegres la gaita de mi abuelo. Mi padre supo seguir dignamente su ejemplo. Fué un mozarrón y, bailando, nadie se le ponía delante. 

Lo sé y puedo dar fé de ello. Un día, en la meseta carballinesa, en Mesiega, le ví dejar el bombo y coger de la mano á un una moza; ponerse en medio de la corredoira; marcar admirablemente, con la soltura de un jóven, los puntos de una muiñeira. La aldea se estremeció de gozo. Y un poca de sorpresa. ¡El algareiro del viejo! 

-Nosotros, los tres hermanos, empezamos á trabajar con mi padre hace nueve años. Mi padre se encargó entonces del bombo. Yo y mi hermano Castor, nos dedicamos á la gaita. El tamboril lo lo cogió el menor. Muerto nuestro padre, hemos llevado siempre un cantante á quien dimo el bombo. 

-¿Mucho bombo?
-El que merecía, y el otro, el de los parches. Casi siempre tuvimos por compañero un buen artista. 

-Pero ustedes cantan también.
-Sí, señor; mi hermano Castor es un buen barítono. Los otros dos sabemos salir del paso, el uno de bajo y el otro de tenor y, á veces, de típle. Nuestras cántigas dan mucha alegría á las fiestas. Y para que nadie falte, en los intermedios bajamos del palco y nos ponemos á bailar. 

Estos gaiteros de Soutelo y que por donde quiera que van llevan la alegría, el desenfado y la nota castiza, han conquistado su fama en pocos años. Se le deben sin duda, á su enorme intuición artística -llevan la música enxebre en la sangre- y á su respeto al repertorio clásico. Van de aldea en aldea con el oído atento á la aparición de un aire antañón. En Chantada captaron una muiñeira maravillosa. Y de sus búsqueda en las colecciones de los musicógrafos salió esa formidable muiñeira de Puente Sampayo, vibrante, encendida, enardecedora, que es fama que lanzó al paisaje gallego á afilar sus hoces en los huesos de los fusileros napoleónicos. 

Los de Soutelo no hacen concesiones á la música exótica. Cuando más tocan el himno gallego, que ya es conceder bastante. 

-Ya sé que tienen ustedes automóvil, que viajan mucho, que les sobran contratos.
-Es demasiado ya. No tenemos día libre. Gracias al coche podemos dar saltos de cientos de kilómetros. De Bilbao á Bouzas ó á La Coruña, de Madrid á Bayo. Sabemos estar á las doce de la noche en una gran ciudad y amanecer en una aldea, tocando la alborada. Las carreteras nos conocen. Y los bosques sobre todo. 

Lo sé. Estos gaiteros de Soutelo gozan eligiendo por teatro la campiña. Es frecuente oirles ensayar una obra aprendida en unos viejos papeles, bajo las copas de los pinos ó deslizándose sobre las guijas de una corredoira. Su clasicismo se alía con la decoración. Ahora, en su próximo viaje á América, van á llevar su repertorio escenificado. Piensan en Camilo Díaz, el gran gallego, el gran artista, el gran intérprete del alma de nuestros monumentos y de la psicología de nuestros paisajes. 

Porque tenemos que decir que los gaiteros de Soutelo van á emprender un viaje por América. 

-¿Quien les ha contratado á ustedes?
-Nadie. Este es un viaje romántico. Vamos por nuestra cuenta, sin empresario, sin preparación administrativa, sin anuncio siquiera. Verá usted.Nosotros hemos impresionado una docena de discos para la casa Columbia. 

-Estoy enterado. En Julio, en Orense. Cobraron ustedes unos buenos miles de pesetas.
-Pues estas pesetas vamos á exponerlas en una visita á nuestros paisanos. ¿Porqué ellos no han de conocernos y nostros no hemosos de ir á ver como sienten la tierra desde lejos? Además, cualquier día el azar dispersa nuestro grupo. Pues antes de que cada gaitero de Soutelo pueda irse por su lado, que sepan como somos juntos. 

Avelino Cachafeiro dice todo esto, en amena conversación y con cierta elegancia, pero siempre en gallego. Es un tremendo enxebre. Acaso haya en esto cierta posse, pues sus hermanos hablan con más frecuencia el castellano. Él no se apea de la lengua vernácula. Parece la encarnación de su montaña. 

Es un artista este Cachafeiro mayor, el jefe de su grupo. Hace poco terminó un cuadro al óleo -una figura admirable de vieja- que mereció el elogio unánime de todos los maestros que la han visto. No tuvo profesores. El sólo estudió la técnica ó inventó una propia. Y logró efectos de luz, colorido, expresión, realismo y perspectiva admirables. Se ve el lienzo y parece imposible que sea obra de un profano. 

-¿Qué itinerario seguirán ustedes?
-No lo sabemos bien. Tal vez vayamos primero á Buenos Aires. De alli á Montevideo. Después á Río Janeiro. ¿Qué le parece de Bahia?
-Que hay muchos gallegos.
-Pues pasaremos por Bahía.
-¿Cuando?
-Dentro de este año.
-Usted fué varias veces premiado. -Si, señor; en santiago, en un concurso que se celebró en la Quintana, me dieron el primer premio. Mi hermano llevó otro. Pero después hemos huído de esos actos. Se pierde tiempo y nosotros no lo tenemos. Y á veces no siempre impera la justicia. Lo mejor es ir de pueblo en pueblo: que no oigan y nos juzguen. -Será un viaje alegre el de ustedes.
-Lo esperamos. La gaita es una fuente de alegría. Y cuando la gaita no llegue para olvidar la morriña, sonarán las conchas, y aquella cántiga, que gusta tanto: «Sete cuncas de papas». 

Y Avelino se separa de nosotros cantando á media voz, como si la música -la alegre música de su especialidad le anduviese por dentro- la cascabelera canción de las «sete cuncas».

La Región - 27 de xaneiro de 1963

Avelino Cachafeiro Bugallo, "o gaiteiro de Soutelo"

Pocos gaiteros hubo de nombradía y fama que los "Gaiteiros de Soutelo", quienes, al final del primer tercio del siglo, pasearon el triunfo nuestra música regional por España y América.

Componían la agrupación los hermanos Bautista, Castor y Avelino Cachafeiro Bugallo y su padre, Fermín, naturales de Soutelo de montes. Ayuer encontramos en nuestra capital a Avelino, el más popular, conocido por "O gaiteiro de Soutelo".

---¿Cómo formaron el conjunto?
---Nos vino de herencia. Nuestro abuelo y nuestro padre eran gaiteros y con ellos aprendimos a tocar la gaita. Yo trabajé primero como herrero. Pero al venir del servicio eran tantos los contratos que dejé la profesión por la música

---¿Actuaciones?
---Por toda Galicia, España y Portugal. Luego fuimos a América: Buenos Aires, Montevideo, Córdoba, Rosario, etc. En el año 1929 estuvimos durante un mes en el Teatro Avenida, de Buenos Aires, al 20 por ciento de la entrada bruta.
También grabamos doce discos que todavía hoy son un éxito y se agotan en cuanto se editan.

_--¿Repertorio?
---Todo a base de música enxebre, transmitida de padres a hijos. Y mucha compuesta por mi, recogiendo motivos tradicionales.

---¿Cuándo dejaron de tocar?
---A partir del Movimiento Nacional, que nos sorprendió actuando en las Olimpiadas de Barcelona.

Avelino Cachafeiro sabe música. También ha trabajado en talla de madera y pinta al óleo. Su gran ilusión sería ---nos dice--- ahcer un álbum musical antes de morir para que no se pierda ese inmenso caudal de música tradicional.

---¿Lo hará?
---Debo hacerlo. Puedo hacerlo. Lo haré.

---¿Qué hace falta para ser un buen gaiteiro?
---Tener alma de artista. Saber expresarse y sentir lo que se toca.

Hablamos de la decadencia de la gaita gallega.

---¿Cree usted que resurgirá?
---No. Jamás volveremos a levantarnos. Las orquestas acabaron con las bandas musicales y los gaiteros. La gente nueva no piensa en lo antiguo.

---¿Sigue usted tocando?
---Ya no. Alguna vez por compromiso de amigos. Llegué a la madurez y no puedo hacerlo como quisiera.

---Aparte del negocio que regenta, ¿a qué dedica sus horas libres?
---Hago poesía en gallego. A los hombres, a las costumbres, a las tierras y a los montes de Galicia. Es una forma de seguir trabajando por ella.

Y como muestra, Avelino Cachafeiro, nos da uno de sus poemas, dedicado, precisamente, a la decadencia de la gaita y la zanfona. Se titula "Relación Jurada" y dice así:

A gaita díxolle á zanfona
tocando na festa a San Pedro:
"A min fuxéseme o vento,
a ti cansóuchese o vero".

"A min tocáronme os probes,
a ti tocáronte os ricos.
Por certo, ¡sacaches bo pelo!
Deixáronte abandonada
como a velliña Otero"

"Anda  e vaita pro armario.
Eu entre portas direiche:
¡A bo servicio, mal pago!".

La Región - 3 de decembro de 1965

Don Avelino Cachafeiro Bugallo, "O Gaiteiro de Soutelo", es además compositor y poeta

(De nuestro corresponsal, GARCIA DIZ)

Alguno dice que la provincia de Pontevedra comienza en Barbantiño. Sin embargo en Soutelo dice que ellos pertenecen a Carballino.

Las relaciones comerciales entre Soutelo y nuestra villa son grandes. Y no sólo las comerciales, sino también las amorosas, pues así lo creemos al ver como domingo tras domingo son muchos los carballineses que se desplazan a Soutelo al célebre "Changüí".

El domingo último, vimos, por primera vez, el ambiente del célebre baile, aunque no entramos en él. La juventud de Carballino estaba bien representada. Mientras los otros se divertían, llamamos a un lado a nuestro buen amigo don Avelino Cachafeiro Bugallo, el tan celebrado gaitero, que desde hace años ha colgado la gaita para dedicarse más a fondo al estudio de la música de la poesía.

Don Avelino ha recorrido con su gaita muchos países de Europa y América. Cada actuación suya era un éxito. Hoy, ya retirado, continúa pendiente de la música gallega. Pero dejemos que él nos conteste.

---¿De dónde le vino la afición por la gaita?
---De mi abuelo, Juan Cachafeiro, y de mi padre, Fermín, que tocaban muy bien.

---¿Imprimió usted discos?
---Sí. Me grabaron doce obras en seis discos dobles. En aquellos tiempos era un record.

---¿A qué edad comenzó a tocar?
---De eso no me acuerdo, pero cuando tenía quince años ya tocaba todas las cosas de Galicia. A esa edad, cuando yo tocaba, se paralizaban las fiestas y los bailes para escucharme.

---¿Tocó en Carballino alguna vez?
---Muchas, y aún no hace mucho di allí un concierto.

---¿Qué opina de la música que le gusta ahora a la juventud?
---Es absurda. Pronto será derrotada, porque el buen gusto se impondrá. Además esos aires no se amoldan a nuestro país y creo que a ninguno.

---Aparte de usted, ¿qué otro gaitero gallego le ha gustado?
---Los mejores gaiteros ya pasamos a la historia. Ahora queda alguno que puede llegar. Y de una época intermedia recuerdo que tocaba con mucha dulzura uno de Carballino, el "Guisante".

---¿Compuso alguna obra para tocar con gaita?
---Muchas y tengo todavía muchas sin estrenar. Entre las que yo compuse figuran las que grabé en discos.

---¿Tiene entonces obras inéditas?
---Muchas, como dije. Tengo un verdadero álbum de ellas. unas son muiñeiras para corredoiras, pasacalles, alboradas, etc. Además tengo en estudio varias, que pronto estarán terminadas.

---¿Cómo quiere que se denomine su pueblo, Soutelo o Sotelo?
---El nombre es Soutelo. Los ignorantes pueden llamarlo como quieran.

Da gusto hablar con don Avelino Cachafeiro, por su conversación amena, grata y, sobre todo, por su arrolladora simpatía.

---Dicen que usted compone versos, ¿es cierto?
---Sí, es cierto. Tengo muchos escritos, algunos de los cuales se los dediqué a Carballino y otros a Orense.

Nos entrega una composición poética dedicada a la Virgen de los Remedios, otra a don Evaristo y otra a las aguas de Carballino.

Que se conserva na actualidade?

Na actualidade, Rubén Troitiño posúe uns punteiros, bombo (segundo a familia é o orixinal do cuarteto) e tambor pertencentes a Avelino Cachafeiro, o gaiteiro de Soutelo, doados pola familia para a súa conservación. Ademais, a cor vermella dos instrumentos non é orixinal, senón que foron pintados con posterioridade.

Outra das gaitas que se conservan del chegou a Galicia procedente de Venezuela no ano 2021, grazas a Francisco Vieitez Casado, fillo de Francisco Vieitez Fírvida, percusionista do cuarteto os gaiteiros de Soutelo. Nunha das viaxes que fixo a Soutelo polos anos 70 atopouse con Avelino e este regaloulla, pouco antes de finar Cachafeiro. Foi así como este instrumento rematou no outro lado do charco.

Según as pescudas realizadas sobre este instrumento podemos dicir que tanto o punteiro coma a copa do ronco foron feitos en Riobó (A Estrada) e as outras partes do ronco pertencen, case con toda seguridade, á copa atopada na casa de Avelino Cachafeiro.

Todos os punteiros recuperados ata día de hoxe de Avelino Cachafeiro por primeira vez en moitos anos todas xuntas. 

Álbum: Homenaje a Don Alfredo González Barros

Fotografías extraidas do álbum "Homenaje a Don Alfredo González Barros". Nel podemos atopar un total de 25 fotografías tomadas polo fotógrafo soutelán Virxilio Viéitez. Nesta ocasión comparto as fotografías onde sae Avelino Cachafeiro Bugallo, o gaiteiro de Soutelo na inauguración da traída de augas. Neste álbum podemos ler o seguinte texto

Los feligreses de la comunidad parroquial de Sta María Magdalena de Montes y los vecinos del pueblo de Vilapouca ofrecen a D. Alfredo González Barros y a su distinguida esposa Dña. Ramona Penas Vilar este album en testimonio de adhesión y sincera gratitud por la colaboración prestada a todas las obras parroquiales realizadas en los once años en que fue párroco D. Manuel Cacheda Vigide en especial por la construcción de la nueva Iglesia Parroquial (22+VIII+60-22+VII+64) y la traida de aguas (3+X+64) a los pueblos de Sotelo y Vilapouca.

Sotelo de Montes, diciembre de 1.954-octubre de 1.964


Álbum familia González Ruibal e cedidas por Ana Doval Fraíz, persoa encargada a tutela do álbum. Moitas grazas por deixar compartir outro anaco de historia de Soutelo de Montes.

A visita do Rei Afonso XIII a Pontevedra en 1927

En 1927, o Rei Afonso XIII realizou unha visita oficial a Pontevedra como parte da súa xira por Galicia. Este evento histórico foi recibido con gran entusiasmo polos habitantes da cidade. Durante a súa visita, o rei participou en diversas actividades oficiais e cerimonias, sendo unha das máis destacadas a recepción nas escaleiras do edificio da Deputación de Pontevedra.

As fotografías capturan a cálida benvida da comunidade, coa presenza de autoridades locais e un ambiente festivo que reflectía o orgullo e a hospitalidade da rexión.

De ese evento consérvanse tres fotografías onde pódese ver á "Sociedad Artística de Pontevedra". Nas fotografías pódese ver a Avelino Cachafeiro e aos seus irmáns Castor e Bautista. 

Publicacións relacionadas

Impreso en xuño do 1969, en Artes Gráficas de Faro de Vigo, S. A., Colón, 28 - 30 – Vigo, Avelino Cachafeiro autor e editor. Consta o seu depósito legal: VG - 75 – 1969.

Na "XL Festa do Gaiteiro de Soutelo", celebrada o sábado 24 de agosto de 2019, estreábase unha foliada con letra de Avelino Cachafeiro e musicalizada por Rubén Troitiño co gallo do 50 aniversario do libro Voando cas aas da vida de Cachafeiro, así o publicou o Faro de Vigo do 3 de agosto dese ano:

Carme Hermida Gulías será la primera mujer pregonera de la Festa do gaiteiro de Soutelo. La parte musical del pregón el día 24 correrá a cargo de Rubén Troitiño.

Neste ano 2019 celébrase o 50 aniversario da publicación “Voando cas aas da vida” do autor Avelino Cachafeiro Bugallo, máis coñecido coma o gaiteiro de Soutelo de Montes. É por iso que veño de musicalizar un dos poemas incluídos neste libro editado no ano 1969. O poema elexido para esta foliada é “Canta a neniña pastora”, composto por catro estrofas. Esta composición estrearase o sábado 24 de agosto na mesma “Festa do gaiteiro de Soutelo”. A formación musical elexida para a ocasión é o cuarteto de gaitas (dúas gaitas, tambor e bombo), coma o do xa mítico  cuarteto Os gaiteiros de Soutelo, e ademáis un pequeno coro de voces femininas e masculinas, todos eles reunidos para a ocasión. Ademáis disto, un dos obxectivos, ademáis de presentala ese día, é a de gravala en audio e compartila de maneira gratuíta en internet para unha libre escoita coa mesma formación que nese día a estreou.


Canta a neniña pastora
Letra: Avelino Cachafeiro - Música: Rubén Troitiño

Interpretárona: Rubén Troitiño e Miguel González Diz (gaitas), Santiago Bernárdez (tambor), Juan Bautista Alberte (bombo), Noelia Ratel, Mariña Río, Yoli A. Ceide, Ramón Pazos, Diego Cabaleiro e Manuel Rodríguez (voces).
Fotografías: Enya Casal

Hai que levar a gaita á Universidá, dixolle Castelao ó gaiteiro de Soutelo
Revista Chan - Manuel Molares do Val

O Gaiteiro de Soutelo
Xosé Manoel Rivas Troitiño

Edición de 1977

Edición do 2000

No PRE-LIMIAR da reedición do libro de 2000 podemos atopar a seguinte información escrita polo propio autor escrito en Madrid, decembro de 1999:

Este libro foi escrito no 1974, en plena mocedad do seu autor, e reimprímese tal como foi publicado tres anos despois baixo o pradroazgo de Coca-Cola. [...]

Dos datos que figuran na primeira edición, hai un erro no ano de nacemento de Avelino, que foi no 1899, e non no 1898. [...]

Canteiros e artistas da Terra de Montes e Ribeiras do Lérez
Antonio Rodríguez Fraiz

Avelino Cachafeiro Bugallo

«O Gaiteiro de Soutelo de Montes», co pai e hirmáns Castor e Bautista foi, segun o Patriarca das Letras Galegas:

…o grande e puro artista, por Castelao abrazado en data solene pro esprito por toda Galiza, como o máis rexo e armoñoso carballo do bosque antigo…

O pobo quixo a estes artistas, admiróunos e sóupo avaliar o seu arte, poesía e música: Xoán Cachafeiro o vello abó, foi gaiteiro, Fermín, seu pai,

mestre de todos, a voce na gaita, da tradición e da casa, en santo adral campesío…

dí o mismo Otero Pedrayo. Na Terra de Montes hóubo sempre bós gaiteiros, lembramos antre outros no séc. XVI, a Diego da Cana, de Pardesóa; Andrés de Vilar e Xácome Sieiro, de San Isidro de Montes, no séc. XVIII; logo neste sec. Antonio e Francisco Cerdeira, pai e fillo de Cerdedo; Celso Regueiro de Tomonde; Adelino Pichel, de Forcarei e tantos máis, encheron, co séu arte, sons e ledicia, as terras e os ventos:

Dendes do Lérez lixeiro as veigas que o Miño esmalta…

Avelino Cachafeiro, naceu en Soutelo de Montes —Forcarei— o 26 de maio de 1899, morrendo na misma freguesía o 13 de abril de 1972. Leial a sua vocación artística, durante 73 anos de eisistencia levóu a todos os recunchos da Galiza as ancestraes melodías que máis parescían sons do Ceo que froito das máns dun home, anque estas fosen as máis xeitosas que coñeceran os tempos.

A Galiza era pequena pro seu corazón e trunfos. O 10 de agosto do 1924 foron nomeados en Santiago, como: «…Os mellores gaiteiros da Galiza»; nos derradeiros dias do mismo mes no Teatro Avenida de Bos Aires os trunfos dos «Gaiteiros de Soutelo», chamados polo Centro Galego e galegos todos da Arxentina, foron tan amplos e universáes que aquela xira artística, cabilada pra póucos días, durou meses; foron chamados a Montevideo, Santos, Sao Paulo, Río de Xaneiro, e outros estados do Brasil. Logo na España tocaron e cantaron en Madrí, achándose antre os ouvintes o Rei Alfonso XIII, logo en Barcelona, Valencia, Sevilla, Asturias… Castelao conta a ledicia sin lindeiros das xentes de Terra de Montes polos trunfos no mundo dos séus artistas máis representativos e populares, dí o esgrevio patriota: «…Benodecíamos: non hai quen poida co Gaiteiro de Soutelo…». E as laberquiñas de Montes cantaban ó seu paso e nos solpores souteláns:

Toca, gaiteiriño, toca,
meniñas, correi a velo;
que é moita gaita a gaitiña
do Gaiteiro de Soutelo.

Como sempre acontece con todo o noso, tanta groria axiña empezóu a devalar, a «Negra Sombra» entróu na casa dos artistas; ó vello petrucio e Bautista foronse pra sempre, a Castor levóuno a emigrazón, na ialma o cantar da morriña:

Cando saín de Soutelo,
os méus ollos eran fontes:
¡Adiós, montes de Soutelo!
¡Adiós, Soutelo de Montes!

Avelino, o xefe do grupo, perdida traxicamente a sua xóven e bélida dona, ficóu soio co arte no corazón. Cheo de saudade adicóuse as cousas máis desasemellantes: fixo pintura, caixas pra mortos, santos de páu, baile sin que él tocase, cine, escribéu versos, deixándonos o séu núme nun fermoso libro: «Voando cas Aás do Vento», amén de grande cantidade de inéditos… que pra o devandito Otero Pedrayo amosan:

…nova fórmula de arte social e galega do grande fidalgo Avelino Cachafeiro… quixo devolvere éco e voce ós montes e ós rios, as xentes e ós curazós… (1).


(1)    Bibliografía: Curros Enriquez, Otero Pedrayo, Castelao, Rodríguez Fraiz, Arq. Parroq. de Soutelo de Montes, Rivas Troitiño…

O gaiteiro de Soutelo de Montes
Xosé M. Rivas Troitiño

O gaiteiro de Soutelo de Montes é un artigo escrito por Xosé M. Rivas Troitiño, publicado na revista Triunfo o 23 de marzo de 1974. Este texto, que apareceu no número 599, destaca a figura do gaiteiro da localidade de Soutelo de Montes.

1924-2024 | Avelino Cachafeiro, cen anos do nomeamento coma mellor gaiteiro de Galicia
Rubén Troitiño

Artigo de Rubén Troitiño para a revista Cousas de. 

Avelino Cachafeiro Bugallo, máis coñecido como "O Gaiteiro de Soutelo", emerxe como unha figura emblemática na rica tradición musical galega do século XX. Nacido o 26 de maio de 1899 e falecido o 13 de abril de 1972, o seu legado perdura como unha das personalidades máis influintes na música e cultura galegas. Avelino Cachafeiro foi nomeado Mellor Gaiteiro de Galicia no ano 1924, un título que marcoulle o camiño hacia o recoñecemento e admiración na escena musical.

Este artigo, escrito por Rubén Troitiño e publicado na revista "Cousas de" en formato físico e online, mergulla aos lectores na vida e legado deste destacado músico galego. Troitiño destaca a importancia dos documentos gráficos e da memoria colectiva na comprensión da vida de Avelino Cachafeiro. A través de artigos de prensa e fotografías de recoñecidos fotógrafos como Virxilio Viéitez, Luis Casado (Ksado), e Ramón Caamaño Bentín, o artigo retrata o papel crucial destes elementos na preservación da historia de Cachafeiro. A memoria da familia e da xente de Soutelo de Montes tamén xoga un papel fundamental, mantendo viva a tradición musical e artística deste ilustre gaiteiro.

O artigo tamén destaca a relación entre Avelino Cachafeiro e Alfonso Daniel Rodríguez Castelao, un influinte intelectual e artista da época. Castelao recoñeceu o valor da música de Avelino e contribuíu á súa difusión a través de debuxos icónicos. Un debuxo realizado por Castelao, actualmente conservado no arquivo do Museo Pontevedra, testemuña a admiración do artista polo gaiteiro de Soutelo.

O relato mergúllase nos logros máis destacados de Avelino, incluída a súa vitoria no concurso de gaitas de Santiago de Compostela en 1924, un momento histórico inmortalizado por Castelao nun artigo publicado no xornal "Galicia - diario de Vigo". 

No recordo do Gaiteiro de Soutelo
Rubén Troitiño

A continuación poderás ler a nova publicada no Faro de Vigo:

Hoxe, sábado 13 de abril, cúmprense 52 anos da morte de Avelino Cachafeiro.

Cachafeiro retratado na vellez. | // CEDIDA POR JUAN BAUTISTA ALBERTE / RUBÉN TROITIÑO

Cachafeiro retratado na vellez. | // CEDIDA POR JUAN BAUTISTA ALBERTE / RUBÉN TROITIÑO

Neste día, 13 de abril de 2024, recordamos o legado de Avelino Cachafeiro Bugallo, coñecido como “O Gaiteiro de Soutelo”. Nacido o 26 de maio de 1899 e finado o 13 de abril de 1972, Avelino foi fillo de Fermín Cachafeiro e Dolores Bugallo, e irmán de Regina, Marcial, Darío, Carolina, Isabel, Bautista e Víctor Castor. Xunto con estes últimos dous e o seu pai, formaría o cuarteto “Os Gaiteiros de Soutelo” desde aproximadamente o ano 1920 ata o inicio da Guerra Civil en 1936.

Novas investigacións, lideradas por Rubén Troitiño e publicadas no proxecto “Músicas da Terra de Montes”, amosan luz sobre a vida e obra de Avelino Cachafeiro, aportando datos corrixidos e ampliados que enriquecen a nosa comprensión do seu legado.

Desde moi novo, Avelino Cachafeiro Bugallo quedou cautivado polo son da gaita, un instrumento que non só sería a súa paixón, senón tamén a súa marca persoal. Nacido nun fogar onde a música estaba presente en cada recuncho, Avelino atopou inspiración nas melodías que escoitaba dos dedos hábiles do seu avó e do seu pai, Fermín Cachafeiro. A pesar das dúbidas de Fermín sobre o futuro de Avelino como gaiteiro, o ardente amor de Avelino polo instrumento levouno a practicar ás escondidas nas montañas de Soutelo. Foi este amor o que finalmente convenceu Fermín a deixarlle a súa propia gaita, marcando o comezo dunha traxectoria musical que o convertería no lexendario “Gaiteiro de Soutelo”.

Destacando a súa habilidade como gaiteiro solista, Avelino acadou o premio ao mellor gaiteiro de Galicia no ano 1924, no concurso celebrado en Santiago de Compostela. Neste ano 2024, celebramos ese centenario. Este triunfo no concurso de gaitas converteuse nun momento histórico, sendo inmortalizado polo ilustre escritor e debuxante Alfonso Daniel Manuel Rodríguez Castelao nun artigo publicado no xornal Galicia - diario de Vigo o 10 de agosto de 1924. Neste artigo, Castelao felicitou a Avelino e creou un debuxo icónico que o representaba. A copla que acadou fama nese momento dicía: Toca, gaiteiriño, toca / meniñas, correi a vel-o / qu’é moita gaita a gaitiña / do gaiteiro de Soutelo.

Este recoñecemento non só honra a Avelino, senón tamén á rica tradición musical de Soutelo de Montes. Ademais, vale a pena mencionar que o seu irmán Víctor Castor tamén logrou un destacado terceiro posto no concurso.

Ao longo dos anos, Avelino e o cuarteto “Os Gaiteiros de Soutelo” gravaron seis discos con un total de 12 temas para a Casa Regal e emprenderon unha xira por América. Todo cambiou co inicio da Guerra Civil, que marcou o fin desta agrupación.

No ámbito persoal, Avelino casou en 1929 con Josefa Cortizo Nogueira na parroquia de Santa María de Conxo (Santiago de Compostela), unindo así a súa vida á da súa amada. O ano 1956 trouxo consigo o doloroso falecemento de Josefa, a súa esposa, o que deixou unha profunda pegada na vida de Avelino. A partir de entón, retirouse das actuacións públicas como gaiteiro, concentrándose en outros aspectos da súa vida.

Avelino Cachafeiro non só foi un virtuoso da gaita, senón tamén un emprendedor. Tivo diversos negocios, dende un bar ata unha sala de festas chamada “Changüí”, pasando por un surtidor de gasolina e incluso unha funeraria.

Na súa faceta artística, máis aló da música, Avelino destacou como pintor, escultor e poeta. Publicou un libro titulado “Voando cos ás da vida”, impreso en xuño de 1969 en Artes Gráficas do Faro de Vigo. Este libro conta cun total de 42 poemas, con prólogo de Ramón Otero Pedrayo e portada de Urbano Lugrís, e é un testemuño da versatilidade e profundidade do seu talento artístico.

A vida e obra de Avelino Cachafeiro Bugallo continúan sendo unha fonte de inspiración e admiración, recordándonos a importancia de preservar e celebrar as nosas raíces culturais galegas. O seu legado perdura en cada nota de gaita e en cada verso dos seus poemas, recordándonos a grandeza da nosa tradición musical e artística.

Avelino Cachafeiro, cen anos dun gaiteiro de lenda
Rubén Troitiño

Foi recoñecido como o mellor de Galicia nun concurso celebrado o 28 de xullo de 1924 na Praza da Quintana de Santiago

Neste ano 2024 conmemoramos unha efeméride fundamental na historia da música galega: o centenario da proclamación de Avelino Cachafeiro, coñecido como o Gaiteiro de Soutelo, como mellor gaiteiro de Galicia. Este recoñecemento foi outorgado no concurso de gaitas celebrado o 28 de xullo de 1924 en Santiago de Compostela. A pesar do que se ten escrito sobre Avelino Cachafeiro, raras veces atopamos textos ou documentos sobre aquel evento, polo que é necesario botar a vista atrás e recorrer á hemeroteca para ter unha visión máis xeral do que realmente foi aquel concurso. No contexto da XLV Festa do Gaiteiro, que se celebrará o vindeiro sábado 31 de agosto en Soutelo de Montes, resulta oportuno revisar os feitos que converteron a Avelino nunha figura clave da música tradicional galega.

Bases 

O concurso de gaitas foi parte das celebracións das Festas do Apóstolo de 1924 en Santiago de Compostela. A súa organización comezou a mediados de ano, cando a Comisión de Festexos e a Liga de Amigos decidiron incluír un certame de gaitas dentro do programa festivo. O luns 26 de maio de 1924, El Compostelano anunciaba por primeira vez o certame, sinalando premios de 250, 200 e 150 pesetas para os gaiteiros que mellor interpretasen as pezas obrigatorias. Tamén se convocaron premios para o concurso de baile tradicional.

O luns 2 de xuño, El Compostelano publicaba unha actualización das bases do concurso: “Como habíamos anunciado, se reunió anoche la Directiva de la Liga de Amigos, habiendo acordado incluir en el programa de las próximas fiestas un certamen de gaitas y otro de parejas de baile. Al primero podrá concurrir todo gaitero gallego con un tamborilero, ambos vestidos con trajes típicos. Será desechado todo concursante que lleve gaita de fuelle, de llaves o tenga ronquillos más agudos que el «do» grave del puntero. La obra obligada será la “Alborada de Veiga y de elección cualquier otro aire musical del país, como Muiñeira, Pasa corredoiras, Chantana... o colección de varios aires, como poutpurri, rapsodia o fantasía. Premios: 1.º, de 150 pesetas; 2.º, de 100; 3.º, de 75. Los premios para la pareja de baile ganadora en el certamen son: 1.º, de 75 pesetas; 2.º, de 50; 3.º, de 25.”

O Concurso 

O certame de gaitas celebrouse o luns 28 de xullo na Praza da Quintana, en Santiago de Compostela. A cidade, inmersa nas Festas do Apóstolo, acolleu con entusiasmo este evento no que participaron seis dos nove gaiteiros inicialmente inscritos, segundo reflicte o xornal El Compostelano. O tribunal calificador, composto por figuras destacadas como José Gómez Curros, Esteban Mariño Caldelas e o director da Banda Municipal de Santiago, Ricardo Fernández Carreira, avaliou as actuacións. Varios diarios informaron ao día seguinte que o primeiro premio foi concedido a Avelino Cachafeiro, o segundo premio foi para Celestino López, de Santiago, e o terceiro premio recaeu en Castor Cachafeiro, irmán de Avelino.

As publicacións da época reflicten o impacto deste certame na música galega, aínda que tamén resulta curioso observar erros nos nomes dos irmáns Cachafeiro nas crónicas. El Compostelano, no seu número do 29 de xullo, referíase a Castor Cachafeiro como “Pastor”, mentres que El Pueblo Gallego chegou a chamalo “César” nun artigo posterior. Estas confusións non afectaron o significado do evento, pero amosan a falta de exactitude nalgúns medios da época. El Diario de Pontevedra do 29 de xullo destacaba o éxito dos irmáns Cachafeiro. Segundo o xornal, entraron tocando por Soutelo de Montes. 

O legado 

A importancia deste concurso non se pode subestimar. A vitoria de Avelino Cachafeiro en 1924 non só lle outorgou o título de mellor gaiteiro de Galicia, senón que marcou o inicio dun legado que aínda perdura hoxe. Avelino, coa súa excepcional habilidade coa gaita, converteuse nun referente indiscutible da música galega, recoñecido pola súa técnica e pola súa capacidade para transmitir emocións a través da música. Avelino e os seus irmáns, como parte do grupo “Os Gaiteiros de Soutelo”, levaron a música galega a escenarios tanto dentro como fóra de Galicia. A súa fama transcendeu as fronteiras de Soutelo de Montes, e o seu nome está indisolublemente ligado á revitalización e conservación da tradición musical galega.

Vídeos relacionados

Artigos relacionados