Alalá - Televisión de Galicia

Os protagonistas do programa Alalá son persoas, grupos ou asociacións que se dedican á música tradicional ou folk galegas. Alalá mestura interpretacións musicais con fragmentos documentais sobre a vida cotiá dos protagonistas, o seu xeito de pensar, sentir e percibir a música tradicional e o mundo.

A música tradicional galega naceu nun contexto rural. A aldea foi a gran transmisora da cultura e do saber musical galego. En Alalá non son os gaiteiros ou as pandereteiras quen se traslada ao estudio de gravación senón que é a cámara a que vai á aldea, para retratar coa maior fidelidade e profundidade ese contexto onde se produce ou producía a música tradicional.

A presenza da cámara na aldea procura non ser intimidatoria senón amiga e confidente, retratando o mundo rural galego e en moitos casos o mundo das persoas maiores, non só con respecto senón cun profundo agarimo. Considerando os maiores mestres dunha forma de vida que pouco a pouco vai esmorecendo polo abandono da aldea, polo avellentamento da poboación, a globalización e as novas formas de vida da sociedade galega.

A necesidade da participación colectiva en tarefas agrícolas obrigaba na aldea galega á unión entre os veciños, a dificultade nas comunicacións e a falta de medios de diversión, supoñían a necesidade de divertirse co que había. Nese contexto é onde se desenvolve a música tradicional, nas tarefas agrícolas e artesás (labradas, colleitas, muiñadas ou fiadas) ou en reunións de veciños para pasalo ben (seráns, foliadas, polavilas). A música tradicional galega, chea de alegría, de forza, de ironía, de vida non se pode comprender por completo fóra deste contexto.

Quizais esteamos ante a última xeración que viviu a transmisión directa e no seu contexto da música tradicional. De aí a importancia cultural de Alalá e dos folcloristas e musicólogos que se dedican á preservación do noso patrimonio. Alalá conta con algúns dos máis recoñecidos e brillantes investigadores da música galega tradicional como asesores musicais. Eles foron tamén protagonistas de varios capítulos de Alalá e a eles debe o programa o seu rigor científico.

Cando nos anos trinta e corenta do século XX comeza a profunda transformación que sufrirá a sociedade galega, a música tradicional, eclipsada polas orquestras, e outras formas musicais foráneas, vai esmorecendo pouco a pouco. Nalgúns lugares foi antes, noutros será despois, por iso hai zonas en Galicia onde actualmente se conservan testemuñas directas e pezas musicais ou bailes que veñen directamente da tradición oral, dos antecesores, e outras zonas onde non queda apenas nada.

Será a partir dos anos 70-80 cando moitos mozos e mozas valoricen o legado esmorecente de seus avós e, pouco a pouco, vaise recollendo, catalogando, estudando o vasto legado e comeza a pasarse a partitura, a adaptarse ao contexto urbano, ás novas formas de vida e de ocio, a mesturarse con outras músicas e tendencias como é o caso do folk. Alalá amosa tamén como e por que vías (tradicional, familiar ou aprendizaxe) xorden agrupacións nacidas en circunstancias ben diferentes. Séguese o proceso de recollida de pezas desde as súas fontes -testemuños directos de xente maior- ata a súa asimilación e reinterpretación por unha agrupación de xente nova dunha cidade. Outro dos temas que trata Alalá é a música tradicional na emigración. Alalá viaxou a Cuba, Arxentina, Uruguai e Brasil, amosando que os emigrantes non só levaron para o exterior as súas lembranzas e a súa lingua senón tamén a súa música. En diferentes capítulos amosouse como na Galicia exterior se segue interpretando e bailando a música galega e como o son da gaita ou dos cantos, fóra de Galicia, ten un poder de evocación e unha forza tremendos. Emigrantes e descendentes de emigrantes conservaron e transmitiron a música galega, actualmente existen no exterior excelentes intérpretes e pódense recoller pezas que aquí se perderon, porque na mente do emigrante a Galicia que abandonaba na súa infancia ou mocidade quedaba conxelada no tempo, e con esa lembranza as cántigas que o acompañaban na súa infancia cantadas pola nai ou os toques de gaita dalgún destacado gaiteiro da comarca.

Programa Alalá, da Televisión de Galicia, adicado ás pandeireteiras de Barro de Arén.
Data de emisión: 6 de xuño de 2006 na Televisión de Galicia

Achegámonos ó concello de Cerdedo para coñecer ás Pandereteiras de Barro de Arén. Foi o propio grupo, durante a gravación dun programa en Soutelo de Montes, o que convidou ó equipo de Alalá a se achegaren ata a súa aldea, Barro de Arén.

O programa aceptou a invitación e descubriu un fermoso lugar no que antes apenas chegaban as leiras para todos os veciños mentres que agora sobran porque só viven unhas oito familias. Iso si, todos eles saben cantar e bailar. Por iso hai uns anos comezaron a chegar rapaces e rapazas interesados en recoller o repertorio tradicional desta zona da comarca flanqueada polas cotas da Serra do Seixo.

Grupos como Treixadura, O tear de Llerena ou Donicelas, teñen no seu repertorio pezas e coplas que saíron de Barro de Arén. Co fin de recompilar esas pezas, os veciños comezaron a xuntarse de novo, recuperaron as pandeiretas que levaban anos abandonadas e volveron a cantar e a bailar como cando eran novos. A memoria prodixiosa de Gurmesinda e de Manuela garda un arquivo inesgotable de letras e melodías. De feito no primeiro disco que acaban de editar, “Cerdediño p’rós amores” conten un total de trinta temas e, segundo elas, aínda teñen motísimos mais por gravar.

Unha desas pezas é o popular “Arrieiro” que Manuela aprendeu de seu pai cando era nena e que esta muller, que ademais compón, canta coma ninguén. No grupo contan tamén coa voz e co talento de Xosé, que despois de percorrer case toda España por cuestións de traballo, volveu a Barro coa súa muller, Alsira, onde agora, xa xubilado, canta e tamén escribe cancións. Por suposto, el non foi o único que percorreu mundo, outras pandereiteiras como María, Felicitas, ou Lola estiveron tamén en Suiza, Barcelona e Francia. A emigración marcou a vida desta aldea na que apenas hai xente nova xa que os fillos de maioría destas familias están espallados polo mundo, desde Pontevedra ata Canarias, Madrid ou Andorra.

Pero ademais de falar de todo isto comprobaremos que os veciños de Barro de Arén non precisan máis que xuntarse para facer festa e en canto soa a pandeireta saen todos a bailar. Sobre todo Delmira, unha muller incrible que con 91 anos segue ensínandolle ós máis novos como se baila unha muiñeira ou unha jota.

Enlace orixinal: Alalá nº 16 “Pandereteiras de Barro de Arén”

Programa Alalá, da Televisión de Galicia, adicado aos Abrentes de Cerdedo
Data de emisión: 21 de abril do 2009 na Televisión de Galicia

Os Abrentes de Cerdedo son os herdeiros dunha inmensa fortuna: a enorme tradición musical que ten a comarca de Terra de Montes. Unha zona na que houbo gaiteiros ilustres, como os gaiteiros de Soutelo; acordeonistas de sona; tres bandas de música a un tempo e pandereteiras en cada parroquia. 

Cada un dos Abrentes foi recollendo o saber de todos estes mestres para condensalo ás veces como grupo de gaitas e outras como charanga. E están encantadísimos de ser os continuadores na transmisión de todo este tesouro musical. As pandereteiras de Barro de Arén, Jesús Campos o dos Diplomáticos do Acordeón, ou o coñecido gaiteiro e artesán Bartolo son algúns dos mestres destes oito músicos dos Abrentes. Músicos entre os que hai un pai e un fillo, ou dous irmáns. 

Están convencidos de que a música une ás xeracións e como xa a tiñan na casa só tiveron que darse conta do importante que era. E grazas a eles, segue habendo festa en Cerdedo. Algo ó que os veciños estaban moi afeitos, pero que nos últimos anos foi indo a menos porque a xente marchou de alí en busca de traballo.

Enlace orixinal: Alalá nº 108 "Os Abrentes de Cerdedo" 

Programa Alalá, da Televisión de Galicia, adicado Ramiro Cortizo, o capador de Muras.
Data de emisión: 22 de decembro de 2009 na Televisión de Galicia

Decir só do capador de Muras que ten corte de capador non é exacto. Ramiro é bonachón e ledo. Ten sesgo de gaiteiro, e dado a súa profesión é festeiro. Un curioso cócktail, o do capador de Muras, que se complementa co carácter aberto que lle deu a experiencia do oficio, porque capando casa por casa coñeceu a multitude de xente e historias nos lugares de Forcarei e Silleda, polas parroquias dos Montes.

Ramiro Cortizo naceu en Muras, de familia de capadores, aínda que con él a estirpe tivo un parón. Dos sete fillos que tivo, ningún saiu gaiteiro nin capador, unha pena, porque Ramiro é un excelente mestre nos dous oficios. O capador domina as artes gandeiras, agrarias e sociais. As ruadas das zonas son desas artes sociais nas que de mozo un se tiña que desenvolver, con canta máis soltura, mellor, porque nesas festas de inverno eran as mulleres as que levaban a voz cantante a ritmo de pandeireta. En moitas ruadas da zona, Ramiro era o gaiteiro oficial pagado a escote polo público feminino. Alí tocaba en pechado e cantaba en aberto, que as mulleres o oísen ben, pero sobretodo unha: a que o acompañou toda a vida, Sara.

Programa Alalá, da Televisión de Galicia, adicado ao grupo Os diplomáticos do acordeón.
Data de emisión: 4 de abril de 2006 na Televisión de Galicia

Hoxe estamos co grupo Os diplomáticos do acordeón, unha desas agrupacións marabillosas ás que paga a pena coñecer. Formado por oito homes, oito veteranos para os que a música, mais ca un entretemento, é case un xeito de entender a vida.

Todos pertencen á Terra de Montes, desde Soutelo ata Forcarei pasando por Cachafeiro, unha comarca famosa a principios do século vinte polos gradísimos gaiteiros que lle deron fama. Pero houbo outra época, a partir dos corenta, na que as gaitas deron paso ós acordeóns, anos nos que os salóns de baile se fixeron moi populares e nos que xa se bailan outros ritmos.

Neses salóns de baile “criáronse” varios membros dos Diplomáticos que, desde moi pequeniños, tiveron a obriga de aprender a tocar un instrumento para axudar na economía familiar. Entre eles os irmáns Alberte Fírvida, bisobriños do popular Avelino Cachafeiro, que chegaron a formar un orquestra completa que tocaba no salón de baile da familia, o “Changüí”.

Tamén Moncho aprendeu a tocar o acordeón porque seu pai era o dono do “Paraíso”, un salón de Forcarei que agora lle pertence a el. Un caso semellante é o de Paco Cachafeiro, tamén ligado ó mundo do acordeón e dos salóns de baile.

No Alalá desta semana coñecéremolos a eles e ó resto dos Diplomáticos: a Jesús, un reloxeiro xubilado que, ademais de dar clase, colecciona acordeóns, de feito, xa ten mais de 130 instrumentos; a Toño, un amante da música dos sesenta que desfruta tanto da guitarra eléctrica como do acordeón; e a Joaquín, o vocalista, que canta coa mesma paixón un bolero ca unha muiñeira.

Enlace: http://www.crtvg.es/tvg/a-carta/os-diplomaticos-do-acordeon