O  Gaiteiro de Soutelo
Xosé Manoel Rivas Troitiño

O autor con Xosé M. Rodríguez Pampín, finado hai anos. Os papeis corresponden ao manuscrito da biografía do gaiteiro.

Nese verán do 73 só recompilei datos para unha biografía, en espera do novo curso, en que esperaba escribir o libro xunto con Molares.

Pero o azar ou a necesidade tiñan outros plans. O bo de Molares fora atropelado cando ía en moto diante da embaixada inglesa polo marqués de Villaverde, xenro do xeneral Franco. (Por iso, dicía despois co humor que sempre o acompaña: os inimigos de Molares son tres: mundo, demo e marqués).

O xornalista estivera aquela tarde na casa de Avelino Senra e regresaba a axencia Efe. naquel entón alén do paseo da Castellana, na rúa Ayala, que dirixía o galego Alejandro Armesto.

Pouco despois do atropelo foi destinado á oficina de EFE en México, de onde sería expulsado meses despois cando as últimas penas de morte do franquismo, pero os seus destinos seguintes serían Los Angeles (EEUU) e Pekín, onde foi o primero correspondente de EFE, entre outros.

Total, que eu víme cun material recollido para unha obra conxunta que pasaba a ser individual. Xa todo era responsabilidade miña. Non me resultou difícil enfocala.Había que contextualizar o personaxe, entrar no home -xa sen el- e no artista, enmarcalo na Terra. Os datos non eran moitos. Suficientes, pero non excesivos. O contexto era entón menos coñecido. Algunas bibliotecas para consultar periódicos, algúns libros en que se aludía á comarca, entón reducida a terra de cregos, canteiros e gaiteiros.

Primeira lectura pública da biografía do Gaiteiro. De esquerda a dereita: Carlos Asorey, Manuel Portas Ferro, X.M. Rodríguez Pampín, o autor, Xosé Rodríguez Manteiga, Benito de la Iglesia e Lois Caeiro. Sentados: Xoán G. Millán e Andrés Torres Queiruga.

Nese verán do 73 só recompilei datos para unha biografía, en espera do novo curso, en que esperaba escribir o libro xunto con Molares.

Pero o azar ou a necesidade tiñan outros plans. O bo de Molares fora atropelado cando ía en moto diante da embaixada inglesa polo marqués de Villaverde, xenro do xeneral Franco. (Por iso, dicía despois co humor que sempre o acompaña: os inimigos de Molares son tres: mundo, demo e marqués).

O xornalista estivera aquela tarde na casa de Avelino Senra e regresaba a axencia Efe. naquel entón alén do paseo da Castellana, na rúa Ayala, que dirixía o galego Alejandro Armesto.

Pouco despois do atropelo foi destinado á oficina de EFE en México, de onde sería expulsado meses despois cando as últimas penas de morte do franquismo, pero os seus destinos seguintes serían Los Angeles (EEUU) e Pekín, onde foi o primero correspondente de EFE, entre outros.

Total, que eu víme cun material recollido para unha obra conxunta que pasaba a ser individual. Xa todo era responsabilidade miña. Non me resultou difícil enfocala.Había que contextualizar o personaxe, entrar no home -xa sen el- e no artista, enmarcalo na Terra. Os datos non eran moitos. Suficientes, pero non excesivos. O contexto era entón menos coñecido. Algunas bibliotecas para consultar periódicos, algúns libros en que se aludía á comarca, entón reducida a terra de cregos, canteiros e gaiteiros.

En definitiva, unha escura noite de pedra para documentarse, a pesar das facilidades familiares. Hoxe podemos saber más nunhas horas sobre aqueles anos e xiras do gaiteiro que entón en anos.

No verán consultara os xornais de Santiago na sede do Correo Gallego e durante o curso na Biblioteca Nacional en Madrid todo o que piden sobre gaitas e gaiteros. A partir de aí, na soidade dunha habitación do Colexio Maior Comillas, entón na madrileña rúa Ecija, entre o Paseo de Rosales e Moncloa, foi nacendo a miña biografía de Avelino Cachafeiro.

O tempo de que dispón un universitario é grande, se sabe organizarse, aínda que lle esixan un traballo intenso académico. Eu escribín a biografía nun curso académico. Cando a terminei, fixen unha primera lectura pública, da que conservo dúas fotos. Debía ser na primaveira. Era un bo costume someter textos a debate, e se un ten acredor un importante grupo de compañeiros preparados, con maior motivo.

Vexo con pena as dúas fotos, porque a metade aqueles compañeiros oíntes morreron: Xoan G. Millán, catedrático de literatura en Nova York e galeguista comprometido; Pepe Rodríguez Manteiga, bo cura de pobo; e Xosé Manuel Rodríguez Pampín, teólogo.

Os demais son Carlos Asorey, cineasta e rexidor de televisión; Manuel Portas Ferro, que revisou co seu dominio do galego os meus fallos; Andrés Torres Queiruga, da Real Academia Galega; Benito de la Iglesia, párroco; e Luís Rodríguez García, que dirixiría a Radio Televisión Galega.

Soutelo: Inauguración do monumento aos Gaiteiros de Soutelo. O autor, o escultor Xoán Piñeiro (autor do monumento), o poeta Maximino Castiñeiras e o artista Agustín Portela Paz.

Algúns galegos máis había naquela lectura, aínda que non estean na foto. Recordo perfectamente que o comezo do capítulo dedicado á gaita galega suscitou risas e amables críticas, o que me obrigou a profundar e redactar novamente. O demais, creo, gustou aos meus compañeiros. E diría que me gustou a min, aínda que nalgún momento, moito despois, decateime de que se trataba dunha obra de mocidade, é dicir, moi apaixonada (isto é bo), un pouco arrogante nalgunhas partes como o prólogo, sen prexuízos.

A seguinte lectura foi na casa da familia Senra. Avelino era, dalgún modo, a testemuña e gardián moral do legado artístico e humano do seu padriño. O seu irmán Manolo tiña como hobby, nos intres libres que lle deixaba o estudo da Enxeñería, facer moi boas fotos. En Soutelo recórdoo inmortalizando a feira dos mércores, pero o Gaiteiro tamén fora obxecto dos seus obxectivos. A el débense as fotos publicadas no libro. 

Avelino, loxicamente, debía escribir un epilogo sobre o seu padriño. Fíxoo e ben, como é habitual nos seus textos de voraz e atento lector, e de médico humanista. Aprobado, digamos, polos meus colegas e pola familia Senra, o texto debía converterse en libro publicado. (A familia do Gaiteiro dérame voto de confianza dende o primero momento). Unha última proba era saber se interesaba a alguén máis fora do círculo de compañeros e paisanos e familiares.

A revista Triunfo era, entón, a de máis tirada en España. Era unha revista seria, non frívola, de clara oposición ao franquismo, cun sesgo intelectual moi manifesto, que intentaba descubrir outra España distinta á do Nodo. No número 599, do 23 de marzo de 1974, cunha portada moi rechamante dun recen nado, saíu publicado un artigo meu co esencial da biografía do Gaiteiro. A revista circulou por Galicia, en especial pola Terra de Montes, con profusión. Empezaba a falarse da comarca, dos seus homes, en revistas de información xeral. Había xa entón eminentes paisanos en empresas de España e fóra, emprendedores, ou eminentes catedráticos. Pero o que se publicaba  e xa se sentía a necesidade de abrir o país e os medios- era doutro signo. Os comentarios que me chegaron suxerían que ía polo bó camiño.

Con eses antecedentes, enviei o manuscrito a una editorial galega. Se non era a única en galego, era a de máis prestixio. Eu estaba convencido do valor da miña obra e pareciame o máis normal que a aceptasen.

Aí ve un dos primeiros tropezóns coa realidade. Non vou revelar nomes, pero é evidente que a algúns dirixentes da editorial non les interesaba promover a un mozo independente, sen militancia nin simpatía coñecida por grupos políticos.

Galicia tivo e ten- entre os seus problemas o afán de control dalgúns empregados de institucións, públicas e privadas. Aquela editorial era algo máis que unha editorial, e publicar alí significaba apoiar dalgún xeito una visión da vida pública galega. Sempre quixeron controlar a elite dirixente, e xa que logo, a quen non pertenza ao clan non se lle axuda. Pasaba entón e pasa agora, sen ir máis lonxe coas leas das dúas Caixas de aforros que venden como nosas. Pero pasa cos partidos, sindicatos, universidades. E así nos vai. Os que pretendían dominar, gobernar, Galicia desde aquel medio como xerme fracasaron ao completo. Sei que ese afán de dominar e controlar perdura nalgúns dirixentes públicos, que toman os seus cargos en institucións como casaríos, non para promover a cultura ou o desenvolvemento senón os sus propios intereses.

Claro que todo podería ser más sinxelo: sinxelamente pareceulles malo o texto ou que non encaixaba no seu catálogo. Pero, se escribín o anterior, é porque xa entón tiven soplos de por onde ían os tiros.

O feito é que, como dixo Franco daquela na súa mensaxe de Nadal inmediato ao atentado contra Carrero Blanco, non hai mal que por ben non veña.

Avelino Senra, sempre entusiasta da Terra e dos seus amigos, deixou cair nunha conversa co seu parente Carlos Senra, alto directivo de Coca Cola, a idea de publicar a obra. Coca Cola non publicara libros pero, aquel momento, morto Franco, cun certo temor a que aflorase un sentimento antinorteamericano, patrocinar un libro en galego sobre un personaxe galego pareceulles una ocasión única, asegún me comentaría Carlos Senra anos despois.

Expuxeron a idea á franquía galega de Begano e apostaron por publicar o libro, que se imprimiría onde se imprimía o xornal El Ideal Galego, daquela da Editorial Católica. Begano impuxo un prólogo dun dos seus colaboradores, a quen non coñecín, pero foi admirable na discreción do seu patrocinio. 

E así foi como un autor novel tivo a inmensa sorte de ver publicado o seu primeiro libro, cunha tirada de 3.000 exemplares, que para un libro en galego entón era unha inmensidade.

O libro foi presentado en Soutelo, na que fora sala de festas do Gaiteiro, foto que reproduciuxa Cotaredo. E púxose á venda en Santiago nas Xorna das sobre o folklore galego, que se celebran na Praza da Quintana coincidindo coas Festas do Apóstolo. Alí, nunha esquina, sobre unha cadeira había exemplares que se vendían a 75 pesetas. A maior parte dos compoñentes dos grupos que bailaban compraban o libro, que eu lles dedicaba.

Tras o libro, os nosos emigrantes en Venezuela tiveron a xenerosidade de pagar un monumento en memoria do grupo de Gaiteiro de Soutelo. Os seus nomes permanecen esculpidos en agradecemento. Á inauguración acudiu o entón presidente da Xunta, José Quiroga. Na foto que adxunto aparecen o escultor, o poeta Maximino Castiñeiras, e Portela.

O entón alcalde, Manuel Brea, organizou unha Festa do gaiteiro, que se converteu no referente de recoñecemento de calidade de gaiteiros e de interese turístico galego. É unha festa consolidada, entrañable, creo que indiscutida e indiscutible. Aínda que lle falta aparecer nas edicións xerais dos xornais e nos telexornais nacionais e nas webs dedicadas as músicas de gaita. Pero todo se andará.

Anos despois, coincidindo co centenario do nacemento do noso Gaiteiro, o Concello de Forcarei tivo a xenerosidade de reeditar a biografía.

Case 40 anos logo de habela escrito, só podo expresar o meu agradecemento a tantos que axudaron á súa publicación e reedición, a tantos lectores.