Coplas sobre un crime
Pardesoa

A moza Alsira Míguez Bugallo. / Cedida

O lugar do Samarco (parroquia de Pardesoa e concello de Forcarei) é na comarca de Montes a meca do crime. Amortizada a desgraza e dispensado o macabrismo, o pasado lutuoso deveu no Samarco en patrimonio inmaterial de indiscutíbel atractivo.

Falando de todo un pouco, o chamadeiro do lugar é un enredo toponímico, posto que o presunto haxiotopónimo “San Marcos” agocha realmente o orotopónimo “Samarco”, forma derivada de Sumarco “lugar situado por debaixo do marco”. O pedrón aludido puido estabelecer o linde da parroquia de Pardesoa coa de Presqueiras, Ventoxo ou a Madanela; todas catro, forcareiesas. É significativo que na capela do San Marcos, a imaxe venerada non sexa a do fundador da Igrexa de Alexandría, senón a de San Lucas.

Volvendo ao rego, os episodios truculentos vividos no Samarco aos que agora nos referiremos contrastan co espírito acolledor, comunitario, algareiro e emprendedor da veciñanza actual que, en pouco tempo, obraron a reactivación dunha aldea abonada noutrora ao xeral esmorecemento.

Como saben, na madrugada do 22 ao 23 de novembro de 1897 ocorreu no Samarco o asasinato do vello prestamista Xan Rei, crime sen resolver ao que lle temos dedicado un libro (O crime de Pardesoa, 2013), charlas e mesmo un roteiro literario, celebrado con moito éxito na aldea o pasado mes de agosto. O escenario da morte de Xan Rei foi a vivenda do interfecto, sita ao pé da estrada xeral.

As coplas de "El suceso de Soutelo" son un exemplo destacado da poesía popular, compostas en forma de romance tradicional. Cunha estrutura de versos octosílabos e rima consonante, estas coplas narran con intensidade unha tráxica historia real acontecida en Galicia, destacando polo seu estilo directo e emotivo. Agora, podes acceder a este documento na Biblioteca Digital de Castilla y León, unha plataforma que preserva e difunde o patrimonio literario. Consulta esta obra e mergúllate nun relato poético de gran forza narrativa e profunda carga cultural.

Na tarde do 22 de setembro citámonos no Samarco coa señora Carme González Bugallo. Recibiunos amabelmente na cociña da súa casa. Acudiron ao encontro outros veciños do lugar. Sentados arredor da mesa, Carme agasallounos con café e saborosas rosquillas caseiras. O encontro non che era trompo na uña; a señora Carme, con 82 anos e memoria prodixiosa, levaba 72 gardando silencio. Era moito hora de escoitar a versión de quen foi testemuña directa dos feitos acaecidos no Samarco aquela primavera de mediados do século pasado.

Carme González –daquela, nena duns 10 anos– presenciou o asasinato da súa curmá Alsira Míguez Bugallo de 17. Carme compartía leito con Alsira, cando Ricardo Míguez, pai de Alsira e tío de Carme, irrompeu de noite no cuarto onde durmían, provisto dunha navalla de afeitar coa que lle tallou o pescozo á súa filla.

Contou a señora Carme que Ricardo Míguez Caramés (41 anos), de oficio canteiro, probara sorte nas Américas, permanecendo un ano en Panamá e dous en Venezuela: “Non paraba este home moito nos sitios”. Desta, a súa muller Elvira Bugallo Muradás tomara a decisión de acompañalo na aventura americana –“A ver se asentaban e facían un porvir”–. O novo destino sería o Brasil. Elvira Bugallo tiña sona de ser afanosa costureira. Emigrar suporíalle pechar o taller de costura instalado na casa familiar. A filla de ambos, Alsira Míguez, quedaría no Samarco ao coidado dos avós. A moza, destra e laboriosa coma a nai, recén obtivera o título de profesora de corte e confección.

Afirmou a señora Carme que Ricardo Míguez “tiña un carácter moi bo; levábase moi ben con nós; queríalle moito á filla –trouxéralle de Venezuela unha pulseira e un reloxo de ouro–, pero, des que volvera, dicía que con frecuencia lle doía moito a cabeza; a dor impedíalle durmir ben –sospeitábase que aquilo non era nada bo–; nunca tivera problemas cos veciños; era de bo porte, sempre ben vestido –muller e filla eran primorosas no labor–; el fixo iso, pero non era un mal home”.

Alsira Míguez ocupou as últimas horas neste mundo lavando na fonte e pasándolle o ferro á roupa, aviando a equipaxe coa que os seus pais emprenderían a viaxe transatlántica. Carme lembra que na funesta xornada, Alsira, moza fermosa, calzaba unhas alpargatas coas fitas atadas pola perna arriba. Elvira empregou a xornada cosendo no seu taller. Pola tarde, cando deu rematado a tarefa de lavado e pasado, Alsira pediulle á súa tía Praceres Bugallo, nai de Carme, que deixase a pequecha ir con ela a Soutelo, xa que quería encargarlle un xersei nunha tenda de confección –“Eu era coma un xoghete pra ela”–. Tamén lle dixo que esa noite, Carme durmiría con ela na súa casa –“Non era habitual”–. Praceres aviuse ás peticións. Cumprida a encarga, Sindo García Camba –o mozo de Alsira, de 22 anos– acompañounas dende Soutelo ata o Samarco: “Sindo daba sinais de querela moito; e ela a el. Eran dun tempo. Eu ía de carabina; aínda que non a precisaban, que eran dous mozos moi serios; aleghres, pero moi responsables”.

Á hora de cear, en casa de Elvira e Ricardo comeuse caldo e tortilla, que preparara Alsira. Comeron todos xuntos. Tras a cea, Elvira aínda tornou ao obradoiro de costura (no cuarto contiguo) e Ricardo dixo que se ía deitar. Alsira e Carme recolleron a cociña e, coa mesma, marcharon para a cama; serían as once. Alsira acomodouse no lado da parede e Carme, no lado do piso. A cama era de 1’05 m. Entre a cama e a parede deixárase un pasadoiro para facilitar o arranxo cotían.

A casa estaba en obras; faltáballe algún tabique, non tiña portas interiores e tampouco contaba con fluído eléctrico. As rapazas axiña prenderon no sono. A escuridade era total. Elvira deitouse a iso das dúas da mañá: “O día pasara con total normalidade. Non houbera pelexa; o matrimonio non rifou nin durante a cea nin despois. Ricardo tampouco berrara coa filla” –engadiu Carme.

Navalla barbeira. / Cedida

A altas horas da noite (a iso das tres ou catro da mañá), Alsira gritou “Mamá!!”. O brado resgou as tebras: “Debeu ser no momento en que o pai lle meteu a navalla; era unha navalla barbeira. O corte non era moi grande, pero acertoulle na xugular, por iso a pobre deu berrado” –comentou Carme, aínda arrepiada–. Carme tamén recorda que, nese intre, no entresoño, percibiu o resplandor dunha luz de carburo reflectíndose na parede branca. A imaxe gravóuselle no maxín coma perdurábel fotografía. Ricardo aproveitara o espazo entre a cama e o tabique para achegarse silandeiro e perpetrar o crime. Elvira espertou estremecida polo laído anguriante da filla, e cando se decatou de que o seu home non estaba na cama, exclamou: “Ai, ladrón; que fixeches!?”. Foi un visto non visto.

Alsira, malferida, incorporouse no leito e botou as mans ao pescozo. A nai apareceu inmediatamente. Secasí, Ricardo xa abandonara o cuarto; non se cruzaron. Elvira, de primeiras, sacou a Carme da cama; despois, como puido, arrastrou a súa filla e pediulle á nena Carme que a sostivese: “Mentres o sangue se lle bateu, si; pero, despois, Alsira caeume nos pés. A miña tía nunca pensou que a súa filla sangraba, cría que devolvera; pensou que o pai lle botara as mans á ghorxa e que a fixera vomitar. Chamábao ladrón, e de todo. Cando espertou, a tía Elvira xa maliciou algho; pero non pensou que a matara”...

Recordatorio da defunta Alsira. / Cedida

A señora Carme prosegue o trepidante relato: “A miña tía pediume: ‘Aghárraa aí!’. Eu sostiven Alsira contra a ventá aberta, pra que respirara, pero, así e todo, eu notaba que os pés me esvaraban no chan, cheo de sangue como estaba. ‘Non te preocupes, é que Alsira está devolvendo’, tranquilizábame miña tía; pero era o sangue que manaba a fío. Eu termei da miña curmá ata que morreu; despois xa non dei conta dela, e o seu corpo fóiseme ao piso. Miña tía, toda aghoniada, remexía no caixón da mesa de noite na procura dos mistos pra acender unha candea e ver algho, pero coas mans cheas de sangue, non os daba prendido. Dúas pingas foron caer na fronte do caixón da mesa; alí permaneceron secas durante anos”.

“En tempo de nada, acudiron os veciños do lughar: unhas sete persoas; cadaquén cun farol, cunha candea... Unhas mulleres puxéronse a lavar o piso con augha quente; eu andaba polo medio, ninguén se ocupaba de min; bañada en sangue, a min ninguén me facía caso, parecía unha zombi. Como se andou dun lado pró outro, o sangue espallouse por toda a casa. O piso lavouse, pero a mancha embebeu a madeira e nunca máis saíu”.

Ricardo Míguez, sen abandonar o cuarto, así lle cortou o pescozo a súa filla coa navalla, así se tentou sucididar coa mesma arma, facéndose un tallo na gorxa –máis longo pero menos profundo–. Deseguido pasou a outra estancia, tirou o pixama, puxo un pantalón beixe e calzou uns zapatos, colleu unhas toallas e abandonou a casa deixando a porta franca. Ricardo atravesou o camiño, enterrou a navalla na Veigha da Porta –entre a ferrán– e foise vendar a unha cociña, hoxe desaparecida, apegada á vivenda. Estañado o sangue e sen medo ás represalias, o home entrou de novo na casa, e en presenza da horrorizada concorrencia –“A xente tíñalle medo”–, abriu sen présa o arcón da roupa –que aprestara a súa filla polo día–, vestiu unha camisa branca e tirou cara a Soutelo polo camiño das Chousas. Mentres Ricardo se amañaba, a súa dona, sen mirar para el, desfacíase en aldraxes –“Chamáballe cantas había”–. Os presentes borboriñaban cautos, temendo que o homicida se lles arrepuxese. Non obstante, Ricardo nada retrucou.

Os berros e lamentos oíronse lonxe aquela noite. Acudiu xente de Vilapouca, de Ventoxo, de todos os lados; traían fachicos de palla, candís, farois... Nunha hora xuntouse no Samarco toda a xente dos arredores. Ao pouco, fixo acto de presenza a Garda Civil e mais o xuíz; tamén trouxeron un cadaleito para a defunta. O pobo acordou declarar que a nena Carme non vira nada, protexéndoa así dos acedos interrogatorios aos que se tería que someter: “Ti non viches nada; se che preghuntan, ti di que non sabes nada” –apremábanme meus pais–. Eu calei moito moitos anos, pero os detalles xamais se me borraron; ao contrario, a min quedoume aquela cousa; así que fun medrando, íame lembrando de máis detalles”.

Xa en Soutelo, coa intención de entregarse, Ricardo parou na casa de Sindo García –a casa dos Carteiros– e petou na porta. Cando tivo en fite a quen ía ser o seu xenro, confesoulle: “Veño de matar o ser que eu máis quería!”. Á vista do seu aspecto, levárono onda o médico para que lle tratase a ferida. Tamén se deu aviso á Garda Civil, quen, confirmados os feitos, procedeu á súa detención e posterior traslado a Pontevedra.

Ricardo Míguez foi internado no cárcere da capital (sito na vella Audiencia). Durou recluído once meses. Se botase con vida un ano, daría tempo a celebrarse o xuízo e Elvira tería que pasar polo transo de enfrontarse co seu home na vista: “No cárcere dicían que Ricardo morrera de pena, que recoñecera o seu crime; que se fora deixando ir” –argumentou Carme–. Natural de Fontela, os restos de Ricardo Míguez descansan no cemiterio de Ventoxo.

Título de profesora de Corte e Confección.

A moza Alsira Míguez Bugallo foi enterrada nun panteón do cemiterio de Pardesoa, o mesmo nicho que tempo despois ocuparía súa nai (falecida en 2005). A inscrición da lápida lembra o nome das dúas.

Celebradas as exequias por Alsira, a súa nai Elvira acolleuse durante seis meses en cas da súa irmá Praceres. O pranto e as mostras de desesperación eran constantes e desgarradoras –“Tratábase de non falar diso; sentíase moito a morte da rapaza, pero faciamos de tripas corazón”–. Elvira perdera nunha noite a seu home e a súa filla; tolear sería pouco. Transcorrido o semestre, a muller tornou á súa casa e retomou os labores de costura. Non sen atrancos, deu reconducido a súa vida, concluíndo as tarefas de construción da vivenda. Non volveu contraer matrimonio. A nena Carme, a quen a finada da súa curmá lle encargara un colorido xersei en Soutelo, houbo de vestirse tres anos de loito rigoroso; aínda despois, de alivio.

Foi tal a repercusión que, en cuestión de días, o crime xa andaba en coplas. Ao parecer, alguén viaxara a Marín e pagáralle a un fistor a elaboración dunhas estrofas que os cegos espallaron polas feiras. Asegura Carme que, en papel impreso, as coplas puxéronse á venda na feira de Doade, pero Xosé López, un seu parente, deulle cabo á divulgación. De calquera xeito, algún que outro exemplar mesmo chegou a cruzar o océano. Para o libro O Embigo do Becho (páxs. 164-6) transcribín o texto das coplas que o chorado Aurelio Ramos, veciño de Xirargha (Beariz), mantiña na acordanza. Tamén, a noticia que o xornal El Pueblo Gallego publicou o 26 de marzo de 1952, dous días despois do sucedido.

Sindo García, sobrepóndose á perda, recompuxo así mesmo a súa existencia. Acabou casando cunha moza de Sanguñedo, tamén chamada Alsira; desenvolveu as profesións de comercial e taxista, e durante moitos anos portou na carteira unha foto de quen fora o seu primeiro amor: “Ti e mais eu deberiamos ser familia” –díxolle a Carme hai uns días en Soutelo–. O señor Sindo superou con ben os noventa anos.

A memoria portentosa de Carme González Bugallo recuperou para a intrahistoria de Forcarei o testemuño fidel do outro crime de Pardesoa. Carme rexeitou todo protagonismo, pero si expresou o desexo de dar a coñecer a súa versión, pois, co pasar dos anos, a xente compuxo e recompuxo, de oídas, innúmeras narrativas.

Quixemos coñecer a hipótese da señora Carme: Que empurraría Ricardo Míguez a cometer semellante acción? Carme explicounos que, quizais, as dores de cabeza estivesen provocadas pola preocupación de teren que marchar lonxe e deixar a súa filla aquí –“Deulle un arrebato; pensaría que a deixaba perdida”. Doenza grave non diagnosticada? O xornal El Pueblo Gallego fíxose eco deste sentir.

Debo engadir que, ao pouco de se publicar O crime de Pardesoa, fóronme chegando por diversas canles (conversas, correos electrónicos...) noticias do segundo crime. Moitos dos comunicantes trabucaban ou mesturaban os dous casos: “Unha cuadrilla de bandidos mataron unha costureira no Samarco porque seu pai, ricohome, aghochaba un tesouro na casa”. En boca do pobo, os fíos argumentais do crime do prestamista Xan Rei e do crime da costureira Alsira Míguez acabaron ensarillándose.

No tocante ao crime do ano 52, os lectores compartiron comigo estoutras dúas hipóteses:

–O pai pretendía ou tiña unha relación incestuosa coa súa filla (filla única). Matouna por ciúmes, sabendo que na súa ausencia perdería o control sobre ela, ao se consolidaren as relacións co seu mozo.

–Baséandose no argumento anterior, o pai matou a filla porque, namorada e decidida a casar co seu mozo, mostrábase remisa a acompañalos na súa viaxe ao Brasil.

A señora Carme González, testemuña de excepción, recea dos anteditos argumentos, reiterando a boa sintonía existente entre a súa curmá e os seus pais; a mesma que ao parecer existía entre os futuros sogro e xenro.

Sexa como for, no recordatorio repartido durante o funeral (24-3-52) rógase unha oración pola alma de quen “falleció en acto heroico de virtud”, e as coplas compostas para difundir o espantoso asunto, encargadas en Marín por unha persoa anónima, incidiron na natureza perversa do proxenitor: 

Pero el padre de esta joven/ era un mal americano, /el cual hacía poco tiempo /que de allí había llegado./ Éste, loco por su amor, /este padre sin entrañas, /sin reparar que era hija, /trataba de deshonrarla...